1. Tình hình thị trường: tăng trưởng xuất khẩu nhanh và tình thế tiến thoái lưỡng nan về giá trị gia tăng

Trong những năm gần đây, ngành linh kiện điện tử Việt Nam đã trở thành ngành hưởng lợi quan trọng từ quá trình tái cấu trúc chuỗi cung ứng toàn cầu. Số liệu năm 2024 cho thấy xuất khẩu hàng điện tử, máy tính và linh kiện đạt 61,75 tỷ USD, tăng 26,1% so với cùng kỳ năm trước, trở thành mặt hàng xuất khẩu hàng đầu của Việt Nam. Giá trị xuất khẩu điện thoại di động và linh kiện đạt 48,64 tỷ đô la Mỹ, tăng 4,8% so với cùng kỳ năm trước. Tuy nhiên, các doanh nghiệp Việt Nam chủ yếu tập trung vào khâu lắp ráp, giá trị gia tăng chỉ chiếm 5%-10% tổng kim ngạch xuất khẩu, công nghệ cốt lõi và khâu có giá trị gia tăng cao vẫn do vốn nước ngoài chi phối. Mặc dù mô hình "hai đầu ra" này đã thúc đẩy mở rộng quy mô xuất khẩu nhưng cũng dẫn đến lợi ích kinh tế hạn chế cho Việt Nam trong chuỗi cung ứng điện tử toàn cầu.

2. Các yếu tố thúc đẩy: dòng vốn đầu tư nước ngoài và nhu cầu nâng cấp công nghiệp

Chuyển dịch chuỗi cung ứng toàn cầu: Căng thẳng thương mại Trung-Mỹ và các yếu tố địa chính trị thúc đẩy các công ty đa quốc gia đẩy nhanh việc triển khai tại Việt Nam. Các tập đoàn quốc tế như Intel, Samsung và Panasonic tiếp tục mở rộng đầu tư và chuyển giao hoạt động đóng gói và thử nghiệm chip, lắp ráp điện tử và các hoạt động liên kết khác sang Việt Nam. Số liệu cho thấy 95% kim ngạch xuất khẩu linh kiện điện tử của Việt Nam là từ các doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài, hiệu ứng lan tỏa công nghệ cùng nhu cầu hỗ trợ tại địa phương đang dần kích hoạt chuỗi công nghiệp trong nước.

Hỗ trợ chính sách: Chính phủ Việt Nam đã đưa ra một số sáng kiến ​​nhằm thúc đẩy nâng cấp công nghiệp, bao gồm tăng cường đào tạo kỹ thuật, xóa bỏ rào cản thương mại và xây dựng các tiêu chuẩn sản xuất xanh. "Chiến lược phát triển ngành công nghiệp bán dẫn" ban hành năm 2024 đã xác định rõ mục tiêu: đến năm 2030, xây dựng 1 nhà máy sản xuất chip và 10 nhà máy đóng gói, thử nghiệm, doanh thu hàng năm của ngành công nghiệp bán dẫn vượt 25 tỷ đô la Mỹ, quy mô của ngành công nghiệp điện tử vượt 225 tỷ đô la Mỹ.

Nhu cầu ứng dụng mới nổi: Điện tử ô tô, Internet vạn vật (IoT) và chuyển đổi số đang thúc đẩy sự phát triển của thị trường linh kiện điện tử Việt Nam. Lĩnh vực ô tô đã trở thành điểm tăng trưởng quan trọng do xu hướng thông minh, trong khi tự động hóa công nghiệp và nâng cấp thiết bị điện tử tiêu dùng đã mở rộng hơn nữa nhu cầu thị trường.

3. Thách thức: Những thiếu sót về công nghệ và rủi ro chuỗi cung ứng toàn cầu

Phụ thuộc vào công nghệ và hoạt động R&D không đủ: Các công ty trong nước của Việt Nam có sức cạnh tranh yếu trong các lĩnh vực có giá trị gia tăng cao như mạch tích hợp và linh kiện chính xác, đồng thời phụ thuộc nhiều vào việc nhập khẩu các linh kiện cốt lõi. Dữ liệu từ năm 2024 cho thấy lượng nhập khẩu thiết bị sản xuất điện tử của Việt Nam tăng 18% so với cùng kỳ năm trước, cho thấy tính cấp thiết của việc độc lập về công nghệ.

Rủi ro phân mảnh chuỗi cung ứng: Xu hướng “tách rời và đứt gãy chuỗi” trong ngành bán dẫn toàn cầu đang gia tăng. Mặc dù Việt Nam được hưởng lợi từ dòng vốn nước ngoài, nhưng sản xuất theo khu vực đã dẫn đến chi phí vật liệu tăng cao và khó khăn hơn trong việc tích hợp công nghệ. Các nhà sản xuất chip châu Âu đã cảnh báo rằng sự gián đoạn chuỗi cung ứng sẽ đẩy giá thành phẩm lên cao và làm suy yếu khả năng cạnh tranh trên thị trường.

Áp lực chi phí lao động: Mặc dù chi phí lao động của Việt Nam thấp hơn Trung Quốc, nhưng mức tăng lương 7%-10% trong những năm gần đây, cùng với tình trạng thiếu hụt nhân tài có tay nghề cao, có thể ảnh hưởng đến sức hấp dẫn lâu dài của các ngành thâm dụng lao động.

IV. Bối cảnh cạnh tranh và hợp tác quốc tế

Các doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài thống lĩnh thị trường trong khi các doanh nghiệp trong nước vươn lên: Các doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài chiếm vị trí thống lĩnh. Ví dụ, nhà máy của Intel tại Việt Nam là cơ sở đóng gói và thử nghiệm chip lớn nhất thế giới. Các doanh nghiệp trong nước như VinSmart thuộc Tập đoàn Vingroup đang mở rộng nhanh chóng thông qua các doanh nghiệp điện thoại thông minh và đồ gia dụng, dần dần gia tăng ảnh hưởng thương hiệu của họ.

Sự bổ sung công nghiệp giữa Trung Quốc và Việt Nam: Các công ty sản xuất thiết bị gia dụng của Trung Quốc (như Haier và TCL) đang đẩy nhanh việc thành lập các nhà máy tại Việt Nam, tận dụng lợi thế về lao động và vị trí địa lý để lan tỏa ra thị trường ASEAN. Là điểm đến quan trọng cho sự lan tỏa của chuỗi công nghiệp điện tử Trung Quốc, Việt Nam và hai bên có tiềm năng lớn trong hợp tác công nghệ và hợp tác chuỗi cung ứng.

5. Triển vọng tương lai: Từ Trung tâm lắp ráp đến Trung tâm đổi mới công nghệ

Đột phá trong ngành bán dẫn: Việt Nam có kế hoạch từng bước xây dựng năng lực cạnh tranh trong thiết kế, đóng gói và thử nghiệm chip bằng cách thu hút đầu tư nước ngoài và nghiên cứu và phát triển trong nước. Dự kiến ​​đến năm 2032, thị phần của Việt Nam về năng lực đóng gói và thử nghiệm chip toàn cầu sẽ tăng từ 1% lên 8%-9%.

Chuyển đổi xanh và thông minh: Bộ Công Thương Việt Nam thúc đẩy các tiêu chuẩn sản xuất xanh và khuyến khích các công ty áp dụng công nghệ tiết kiệm năng lượng và mô hình kinh tế tuần hoàn để thích ứng với nhu cầu thị trường toàn cầu về các sản phẩm bền vững.

Cơ hội hội nhập khu vực: Dựa vào khuôn khổ RCEP và CPTPP, Việt Nam dự kiến ​​sẽ hội nhập sâu hơn nữa các nguồn lực thị trường ASEAN, tăng cường hợp tác công nghệ với các công ty Nhật Bản, Hàn Quốc, Châu Âu và Hoa Kỳ, đồng thời đẩy nhanh quá trình nâng cấp chuỗi công nghiệp.

Kết luận: Thị trường linh kiện điện tử Việt Nam đang ở giai đoạn chuyển đổi quan trọng từ “gia công, lắp ráp” sang “đổi mới công nghệ”. Mặc dù phải đối mặt với những hạn chế về công nghệ và rủi ro chuỗi cung ứng, lợi thế về vị trí, sự hỗ trợ về chính sách và hệ sinh thái công nghiệp do nước ngoài tài trợ đã đặt nền tảng cho tăng trưởng dài hạn. Trong tương lai, Việt Nam cần tiếp tục đột phá trong nghiên cứu và phát triển công nghệ, đào tạo nhân tài và nội địa hóa chuỗi cung ứng để chiếm giữ vị thế có giá trị hơn trong ngành điện tử toàn cầu.